Juryrapport over de winnaar van De Grote Poëzieprijs

door: Sasja Janssen, Cathérine de Kock en Elten Kiene

Zabriskie, Peter Verhelst 
(De Bezige Bij)

Beginnen en opnieuw beginnen. Zo hartverscheurend mooi kan dat zijn, bewijst Zabriskie van Peter Verhelst. Zabriskie is het laatste, filmische deel van een dystopische trilogie, die begon met Zon (2019) en 2050 (2021), over de mens die naar houvast in deze apocalyptische tijd zoekt en die noodgedwongen opnieuw moet leren lopen: “Het is een mens die, wandelend over de asfaltzee/ (...) een in wit linnen geklede jongen (of is het loszittend vel)/ die achterover valt en zich telkens weer aan de haren overeind trekt”.  

Verhelst neemt de lezer mee in een woestijnlandschap vol gesteenten en cactussen, schorpioenen en mammoeten, “opspuitende fonteinen” en “vloeibare spiegels”. In een tijdloos, mythisch universum vol gevaren én kansen, ondernemen twee geliefden zeven “voyages” als een allegorie op het leven in deze onheilspellende eindtijd. Of zoals de bundel omineus opent: “Weldra hebben we alles opgebruikt. De grassen zijn geel./We halen er de polsen aan open, de kinderen de hals. Koorts/laat ons zingen in tongen.” Wat volgt, is bijna een omgekeerd scheppingsverhaal, boordevol met verwijzingen naar film, beeldende kunst, film en dans. Op zijn website vermeldt Verhelst door welke kunstenaars en werken hij is geïnspireerd, al kun je ook van Zabriskie genieten zonder die verwijzingen te kennen. 

De bundel is met vaste hand gecomponeerd en tegelijk vloeien de verschillende afdelingen en gedichten over in elkaar. Zabriskie verwijst ook naar gedichten uit Verhelsts bundel Nieuwe sterrenbeelden (2008), die op hun beurt weer aansluiten bij de bundel 2050. In het oeuvre van Verhelst is alles met alles - of toch met heel veel - verbonden. Na de leeuwen in Zon vinden we in deze bundel het sneeuwluipaard, een verwijzing naar de Bijbel (Openbaring 13:2) en zijn bundel Nieuwe sterrenbeelden. Je kunt er een symbool voor het menselijke verlangen in zien, of een metafoor voor momenten van hoop in een tijd waarin het leven op aarde door menselijk toedoen bedreigd wordt. 

In Zabriskie reizen we naar de horizon en de zingende bergen en gaan we op zoek naar het beloofde land, naar unieke plekken waar de mens misschien meer dier wordt dan mens, alleen al om te kunnen overleven. Tussendoor laat Verhelst fata morgana’s op de lezer los: luchtspiegelingen, momenten waarop droombeelden zich ontvouwen. Net voor de laatste reis wordt er ook nog een oase gevonden. Niet meteen een oase van bomen en groen maar van mensen, die “mond, honger en voedsel tegelijk” zijn.

Zabriskie is een koortsige trip naar de essentie van menselijk leven. Wat is het nut van ons liggen en bewegen? Waarom verlangen we? Welke betekenissen kennen we toe aan lichamen, landschappen en onszelf? Wat kunnen nieuwe zinvolle rituelen zijn? “Wat betekent een lichaam dat uit een rok stapt en even later/strak voor zich uitkijkend urenlang de haren borstelt?” En wat als de mens helemaal uit beeld verdwijnt? “Herinnert de steen zich/wie zich over haar heeft gebogen?” Verhelsts taal is beeldend, zintuiglijk, lichamelijk en filmisch. In de bundel wemelt het van de paradoxen en tegenstellingen: dood en leven, zon en maan, duister en licht, wakker zijn en dromen, stilstaan en vooruitgaan, mens en dier, hemel en aarde - maar altijd is wat opgeroepen wordt, groots en intiem tegelijk.

Na de zon die de aarde bedreigt (in Zon) en het visioen van de ondergang (in 2050) wordt hier opgeroepen tot dromen, dansen en zingen (lees: dichten) als tegengif voor de apocalyps. “zing// alsof je eeuwig zult leven. Zing jezelf toe, uit volle borst, van hitte/druipende berg, smeltend tot een meer (…)”.

De bundel eindigt met een laaiend vuurwerk boven water, in het laatste zonlicht.

Verhelst laat de lezer achter met een open einde, een mogelijkheid, het begin van een begin. En daarmee is Zabriskie het prachtige slotstuk van een fascinerende reis in drie delen. Dit is een gloedvolle, bezwerende bundel die uitnodigt tot reflectie en die de taal viert, met dromen, visioenen, gezangen en rituelen: “met als een droom iets esthetisch te maken van de ondergang”. Een sprookjesachtige bundel waarin we in deze donkere tijden troost kunnen vinden. Een bundel om steeds weer naar terug te keren. Opnieuw en opnieuw en opnieuw. 

Juryrapport Publieksprijs

Deze jury is samengesteld uit luisteraars van Opium, een programma van AvroTros, en bestond uit: Jenny van der Aa, Yvonne van der Haven en Oscar Tops

Anker Kruis Hart, Sofie Verdoodt
(Poëziecentrum)

Anker Kruis Hart is een felle en toegankelijke bundel die de lezer vanaf het eerste moment vastgrijpt en doet denken aan de beste momenten van de film ‘Before Sunrise’, de legendarische Parijse liefdesval van regisseur Richard Linklater. De bundel zit vol mijmeringen en symboliek over dood, eenzaamheid, twijfel en verlies in de metamorfose van kind tot moeder. 

Niet alleen de poëzie, ook titel en omslag pakken direct. In klankkleur en woordkeuze meandert Sofie Verdoodt in strakke metrische schema’s door een bij wijlen apocalyptisch gevoelslandschap. Witregels, heel soms een schurend vleugje humor, “ik wenste een tochthond voor mijn hoofd”- geven lucht aan de intense thema’s. Wat opvalt, of beter, juist bijna niet opvalt, zijn ongedwongen klank- en binnenrijm, geheime juxtaposities en beeldende metaforen: “Na een regenbui hangen de bloemen half/ uit hun bed als natte meisjes tegen een dranghek/ met knikkende knieën om een glimp van je op te vangen.”

Met het gebruik van grote woorden als ziel, noodlot en zinnen als “Mijn nagels rouwen/ van het graven in mijn herinnering.”- waagt de dichter zich op een hellend vlak. Het zijn de toon, integriteit en oprechtheid die deze woorden bestaansrecht in deze poëzie geven. Het persoonlijke gevat in het beeldende geeft de gedichten een universele zeggingskracht die raakt: “Gewikkeld in een handdoek streel je / gedachteloos mijn haar. / Kind, de kleine en de grote wijzer: / soms vinden die elkaar.”

Juist door de zorgvuldigheid vallen een paar discutabele spelling- of zetfoutjes op (vanalles, appél) wat afleidt in het ultieme slotgedicht Ultima Thule. We kijken uit naar haar residentie in Rotterdam en haar ontwikkeling. Deze prijs komt dus met een opdracht: een minstens zo goede bundel schrijven.